อถ โส เปโต ตํ อิตฺถิํ คเหตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา ปาฏลิปุตฺตนครสฺส มชฺเฌ ฐเปตฺวา ปกฺกามิฯ อถสฺสา ญาติมิตฺตาทโย ตํ ทิสฺวา ‘‘มยํ ปุพฺเพ สมุทฺเท ปกฺขิตฺตา มตาติ อสฺสุมฺหฯ สา อยํ ทิฏฺฐา วต, โภ, โสตฺถินา อาคตา’’ติ อภินนฺทมานา สมาคนฺตฺวา ตสฺสา ปวตฺติํ ปุจฺฉิํสุฯ สา เตสํ อาทิโต ปฏฺฐาย อตฺตนา ทิฏฺฐํ อนุภูตญฺจ สพฺพํ กเถสิฯ สาวตฺถิวาสิโนปิ โข เต วาณิชา อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ อุปคตกาเล สตฺถุ สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสุํฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา จตุนฺนํ ปริสานํ ธมฺมํ เทเสสิฯ ตํ สุตฺวา มหาชโน สํเวคชาโต ทานาทิกุสลธมฺมนิรโต อโหสีติฯ

ปาฏลิปุตฺตเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. อมฺพวนเปตวตฺถุวณฺณนา

อยญฺจ เต โปกฺขรณี สุรมฺมาติ อิทํ สตฺถริ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อมฺพเปตํ อารพฺภ วุตฺตํ ฯ สาวตฺถิยํ กิร อญฺญตโร คหปติ ปริกฺขีณโภโค อโหสิฯ ตสฺส ภริยา กาลมกาสิ, เอกา ธีตาเยว โหติฯ โส ตํ อตฺตโน มิตฺตสฺส เคเห ฐเปตฺวา อิณวเสน คหิเตน กหาปณสเตน ภณฺฑํ คเหตฺวา สตฺเถน สทฺธิํ วณิชฺชาย คโต, น จิเรเนว มูเลน สห อุทยภูตานิ ปญฺจ กหาปณสตานิ ลภิตฺวา สตฺเถน สห ปฏินิวตฺติฯ อนฺตรามคฺเค โจรา ปริยุฏฺฐาย สตฺถํ ปาปุณิํสุ, สตฺถิกา อิโต จิโต จ ปลายิํสุฯ โส ปน คหปติ อญฺญตรสฺมิํ คจฺเฉ กหาปเณ นิกฺขิปิตฺวา อวิทูเร นิลียิฯ โจรา ตํ คเหตฺวา ชีวิตา โวโรเปสุํฯ โส ธนโลเภน ตตฺเถว เปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

วาณิชา สาวตฺถิํ คนฺตฺวา ตสฺส ธีตุยา ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสุํฯ สา ปิตุ มรเณน อาชีวิกาภเยน จ อติวิย สญฺชาตโทมนสฺสา พาฬฺหํ ปริเทวิฯ อถ นํ โส ปิตุ สหาโย กุฏุมฺพิโก ‘‘ยถา นาม กุลาลภาชนํ สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวเมว สตฺตานํ ชีวิตํ เภทนปริยนฺตํฯ

มรณํ นาม สพฺพสาธารณํ อปฺปฏิการญฺจ, ตสฺมา มา ตฺวํ ปิตริ อติพาฬฺหํ โสจิ, มา ปริเทวิ, อหํ เต ปิตา, ตฺวํ มยฺหํ ธีตา, อหํ ตว ปิตุ กิจฺจํ กโรมิ, ตฺวํ ปิตุโน เคเห วิย อิมสฺมิํ เคเห อวิมนา อภิรมสฺสู’’ติ วตฺวา สมสฺสาเสสิฯ สา ตสฺส วจเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธโสกา ปิตริ วิย ตสฺมิํ สญฺชาตคารวพหุมานา อตฺตโน กปณภาเวน ตสฺส เวยฺยาวจฺจการินี หุตฺวา วตฺตมานา ปิตรํ อุทฺทิสฺส มตกิจฺจํ กาตุกามา ยาคุํ ปจิตฺวา มโนสิลาวณฺณานิ สุปริปกฺกานิ มธุรานิ อมฺพผลานิ กํสปาติยํ ฐเปตฺวา ยาคุํ อมฺพผลานิ จ ทาสิยา คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอวมาห – ‘‘ภควา มยฺหํ ทกฺขิณาย ปฏิคฺคหเณน อนุคฺคหํ กโรถา’’ติฯ สตฺถา มหากรุณาย สญฺโจทิตมานโส ตสฺสา มโนรถํ ปูเรนฺโต นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิฯ สา หฏฺฐตุฏฺฐา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน อตฺตนา อุปนีตํ สุวิสุทฺธวตฺถํ อตฺถริตฺวา อทาสิ, นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเนฯ

อถ สา ภควโต ยาคุํ อุปนาเมสิ, ปฏิคฺคเหสิ ภควา ยาคุํฯ อถ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ภิกฺขูนมฺปิ ยาคุํ ทตฺวา ปุน โธตหตฺถา อมฺพผลานิ ภควโต อุปนาเมสิ, ภควา ตานิ ปริภุญฺชิฯ สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอวมาห – ‘‘ยา เม, ภนฺเต, ปจฺจตฺถรณยาคุอมฺพผลทานวเสน ปวตฺตา ทกฺขิณา, สา เม ปิตรํ ปาปุณาตู’’ติฯ ภควา ‘‘เอวํ โหตู’’ติ วตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ สา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิฯ ตาย ทกฺขิณาย สมุทฺทิฏฺฐมตฺตาย โส เปโต อมฺพวนอุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขโปกฺขรณิโย มหติญฺจ ทิพฺพสมฺปตฺติํ ปฏิลภิฯ

อถ เต วาณิชา อปเรน สมเยน วณิชฺชาย คจฺฉนฺตา ตเมว มคฺคํ ปฏิปนฺนา ปุพฺเพ วสิตฏฺฐาเน เอกรตฺติํ วาสํ กปฺเปสุํฯ เต ทิสฺวา โส วิมานเปโต อุยฺยานวิมานาทีหิ สทฺธิํ เตสํ อตฺตานํ ทสฺเสสิฯ เต วาณิชา ตํ ทิสฺวา เตน ลทฺธสมฺปตฺติํ ปุจฺฉนฺตา –

[796]

‘‘อยญฺจ เต โปกฺขรณี สุรมฺมา, สมา สุติตฺถา จ มโหทกา จ;

สุปุปฺผิตา ภมรคณานุกิณฺณา, กถํ ตยา ลทฺธา อยํ มนุญฺญาฯ

[797]

‘‘อิทญฺจ เต อมฺพวนํ สุรมฺมํ, สพฺโพตุกํ ธารยเต ผลานิ;

สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุกิณฺณํ, กถํ ตยา ลทฺธมิทํ วิมาน’’นฺติฯ –

อิมา ทฺเว คาถา อโวจุํฯ

[796] ตตฺถ สุรมฺมาติ สุฏฺฐุ รมณียาฯ สมาติ สมตลาฯ สุติตฺถาติ รตนมยโสปานตาย สุนฺทรติตฺถาฯ มโหทกาติ พหุชลาฯ

[797] สพฺโพตุกนฺติ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขาทีหิ สพฺเพสุ อุตูสุ สุขาวหํฯ เตนาห ‘‘ธารยเต ผลานี’’ติฯ สุปุปฺผิตนฺติ นิจฺจํ สุปุปฺผิตํฯ

ตํ สุตฺวา เปโต โปกฺขรณิอาทีนํ ปฏิลาภการณํ อาจิกฺขนฺโต –

[798]

‘‘อมฺพปกฺกํ ทกํ ยาคุ, สีตจฺฉายา มโนรมา;

ธีตาย ทินฺนทาเนน, เตน เม อิธ ลพฺภตี’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ เตน เม อิธ ลพฺภตีติ ยํ ตํ ภควโต ภิกฺขูนญฺจ อมฺพปกฺกํ อุทกํ ยาคุญฺจ มมํ อุทฺทิสฺส เทนฺติยา มยฺหํ ธีตาย ทินฺนํ ทานํ, เตน เม ธีตาย ทินฺนทาเนน อิธ อิมสฺมิํ ทิพฺเพ อมฺพวเน สพฺโพตุกํ อมฺพปกฺกํ, อิมิสฺสา ทิพฺพาย มนุญฺญาย โปกฺขรณิยา ทิพฺพํ อุทกํ, ยาคุยา อตฺถรณสฺส จ ทาเนน อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขาทีสุ สีตจฺฉายา มโนรมา อิธ ลพฺภติ, สมิชฺฌตีติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา โส เปโต เต วาณิเช เนตฺวา ตานิ ปญฺจ กหาปณสตานิ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิโต อุปฑฺฒํ ตุมฺเห คณฺหถ, อุปฑฺฒํ มยา คหิตํ อิณํ โสเธตฺวา สุเขน ชีวตูติ มยฺหํ ธีตาย เทถา’’ติ อาหฯ วาณิชา อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ ปตฺวา ตสฺส ธีตาย กเถตฺวา เตน อตฺตโน ทินฺนภาคมฺปิ ตสฺสา เอว อทํสุฯ สา กหาปณสตํ ธนิกานํ ทตฺวา อิตรํ อตฺตโน ปิตุ สหายสฺส ตสฺส กุฏุมฺพิกสฺส ทตฺวา สยํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺติ นิวสติฯ

โส ‘‘อิทํ สพฺพํ ตุยฺหํเยว โหตู’’ติ ตสฺสาเยว ปฏิทตฺวา ตํ อตฺตโน เชฏฺฐปุตฺตสฺส ฆรสามินิํ อกาสิฯ

สา คจฺฉนฺเต กาเล เอกํ ปุตฺตํ ลภิตฺวา ตํ อุปลาเลนฺตี –

[799]

‘‘สนฺทิฏฺฐิกํ กมฺมํ เอวํ ปสฺสถ, ทานสฺส ทมสฺส สํยมสฺส วิปากํ;

ทาสี อหํ อยฺยกุเลสุ หุตฺวา, สุณิสา โหมิ อคารสฺส อิสฺสรา’’ติฯ –

อิมํ คาถํ วทติฯ

อเถกทิวสํ สตฺถา ตสฺสา ญาณปริปากํ โอโลเกตฺวา โอภาสํ ผริตฺวา สมฺมุเข ฐิโต วิย อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา –

‘‘อสาตํ สาตรูเปน, ปิยรูเปน อปฺปิยํ;

ทุกฺขํ สุขสฺส รูเปน, ปมตฺตํ อติวตฺตตี’’ติฯ (อุทา. 18; ชา. 1.1.100) –

อิมํ คาถมาหฯ สา คาถาปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ สา ทุติยทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทานํ ทตฺวา ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

อมฺพวนเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. อกฺขรุกฺขเปตวตฺถุวณฺณนา

ยํ ททาติ น ตํ โหตีติ อิทํ อกฺขทายกเปตวตฺถุฯ ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควติ สาวตฺถิยํ วิหรนฺเต อญฺญตโร สาวตฺถิวาสี อุปาสโก สกเฏหิ ภณฺฑสฺส ปูเรตฺวา วณิชฺชาย วิเทสํ คนฺตฺวา ตตฺถ อตฺตโน ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา ปฏิภณฺฑํ สกเฏสุ อาโรเปตฺวา สาวตฺถิํ อุทฺทิสฺส มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ ตสฺส มคฺคํ คจฺฉนฺตสฺส อฏวิยํ เอกสฺส สกฏสฺส อกฺโข ภิชฺชิฯ อถ อญฺญตโร ปุริโส รุกฺขคหณตฺถํ กุฐาริผรสุํ คาหาเปตฺวา อตฺตโน คามโต นิกฺขมิตฺวา อรญฺเญ วิจรนฺโต ตํ ฐานํ ปตฺวา ตํ อุปาสกํ อกฺขภญฺชเนน โทมนสฺสปฺปตฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ วาณิโช อกฺขภญฺชเนน อฏวิยํ กิลมตี’’ติ อนุกมฺปํ อุปาทาย รุกฺขทณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา ทฬฺหํ อกฺขํ กตฺวา สกเฏ โยเชตฺวา อทาสิฯ

โส อปเรน สมเยน กาลํ กตฺวา ตสฺมิํเยว อฏวิปเทเส ภุมฺมเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺโตฯ อตฺตโน กมฺมํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา รตฺติยํ ตสฺส อุปาสกสฺส เคหํ คนฺตฺวา เคหทฺวาเร ฐตฺวา –

[800]

‘‘ยํ ททาติ น ตํ โหติ, เทเถว ทานํ ทตฺวา อุภยํ ตรติ;

อุภยํ เตน ทาเนน คจฺฉติ, ชาครถ มา ปมชฺชถา’’ติฯ –

คาถมาหฯ ตตฺถ ยํ ททาติ น ตํ โหตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ทายโก เทติ, น ตเทว ปรโลเก ตสฺส ทานสฺส ผลภาเวน โหติ, อถ โข อญฺญํ พหุํ อิฏฺฐํ กนฺตํ ผลํ โหติเยวฯ ตสฺมา เทเถว ทานนฺติ ยถา ตถา ทานํ เทถ เอวฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ทตฺวา อุภยํ ตรตี’’ติ , ทานํ ทตฺวา ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ สมฺปรายิกมฺปิ ทุกฺขํ อนตฺถญฺจ อติกฺกมติฯ อุภยํ เตน ทาเนน คจฺฉตีติ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจาติ อุภยมฺปิ สุขํ เตน ทาเนน อุปคจฺฉติ ปาปุณาติ, อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขวเสนาปิ อยมตฺโถ โยเชตพฺโพฯ ชาครถ มา ปมชฺชถาติ เอวํ อุภยานตฺถนิวารณํ อุภยหิตสาธนํ ทานํ สมฺปาเทตุํ ชาครถ, ทานูปกรณานิ สชฺเชตฺวา ตตฺถ จ อปฺปมตฺตา โหถาติ อตฺโถฯ อาทรทสฺสนตฺถํ เจตฺถ อาเมฑิตวเสน วุตฺตํฯ

วาณิโช อตฺตโน กิจฺจํ ตีเรตฺวา ปฏินิวตฺติตฺวา อนุกฺกเมน สาวตฺถิํ ปตฺวา ทุติยทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ตํ ปวตฺติํ ภควโต อาโรเจสิฯ สตฺถา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิฯ สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติฯ

อกฺขรุกฺขเปตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ